1. Fitoterapi ve Tarihçesi

İnsanoğlu çağlar içerisinde hastalık gibi olağan aktivitelerine engel olan durumlar karşısında gerek gözlem gerekse deneme yanılma yoluyla bazı çözümler elde etmişlerdir. Özellikle çevrelerindeki bitkilerin meyveleri, tohumları, çiçekleri, yaprakları, dalları ya da kökleri ile denemeler yapıp ilk ilaçlarını elde etmişlerdir. Yıllar içerisinde bu bitkilerin kullanılan kısımlarının iyileştirdiği sorunları gözleyerek ya da varsayarak nesilden nesile aktarmış ve insanlığın ortak mirası haline getirmişlerdir. Bu ortak miras belki on binlerce belki de yüzbinlerce yıllık insanlık tarihi içinde olmasına rağmen yakın bir geçmişte incelenmeye başlanmıştır. Hipokrat gibi İbn-i Sina gibi meşhur tıp adamları bu çalışmaları başlatanların öncüsü durumundadır. İlerleyen süreçte bu ortak miras, gelişen teknoloji ve araştırma yöntemleri ile detaylı çalışmaları doğurmuş ve yepyeni bir tıp anlayışını ortaya çıkarmıştır. İşte bugün hepimizin bildiği ‘modern’ ya da ‘batı’ tıbbı ifadeleri bunu anlatmaktadır.

2. Bitkisel Ekstreler ve Çeşitleri

Ekstre, ham doğal materyalin veya kimyasal karışımın bir çözücü ile tüketilmesi ve çözücünün tümüyle veya kısmen uzaklaştırılması yoluyla hazırlanan koyu kıvamlı öz (özüt ekstrakt). Genellikle kuru bitkisel veya hayvansal droglardan elde edilen sıvı, katı veya yarıkatı kıvamda yoğun preparatlardır. Bazen ekstresi hazırlanacak drog enzim inaktivasyonu, öğütme ya da yağından arındırma gibi ön işlemlere tabi tutulabilir.

Ekstreler üçe ayrılır:

  • Sıvı Ekstre: Bir kısım kütlesi veya hacmi orijinal kuru drogun bir kısım kütlesine eşdeğer akışkan preparatlardır. Uygun antimikrobiyal koruyucu içerebilir.
  • Kuru Ekstre: Üretim sonunda çözücünün uçurularak uzaklaştırıldığı katı preparatlardır. Kuru madde içeriği genellikle %95’ten az değildir.
  • Yumuşak Ekstre: Sıvı ya da katı ekstreler arasında bir kıvama sahip preparatlardır. Üretimde kullanılan çözücünün kısmen buharlaştırılması ile elde edilir. Kuru bakiye oranı genellikle kütlesinin %70’inden az değildir. Uygun antimikrobiyal koruyucu içerebilir.

3. Standart Ekstre ve Bitkisel İlaçlar

Standart ekstre, bitki ekstresi içerisindeki bir veya birkaç etkili madde veya işaretleyici maddenin birim ürün formülasyonu içinde belirtilen miktarının (% veya ağırlık) belirtilen düzeyde olduğu/garanti edildiği ekstrelerdir. Uygun inert maddeler kullanılarak veya üretiminde başka bitkisel veya hayvansal ekstrelerin kullanılmasıyla bileşiklerin istenen miktarda olmasını sağlayacak şekilde hazırlanır. Bir başka deyişle her bir doz ile aynı fizyolojik cevabın sağlandığı durumdur. Bitkisel ilaçların standardizasyonu için bilinen terapötik aktiviteye sahip bileşiklerin veya markörlerin kantitatif tayininin yapılması gerekmektedir. Spesifik olmayan durumlarda ise bitkisel ekstrenin kromatografik kimliğini saptamak için “fingerprint-parmak izi analizi” olarak adlandırılan teknik kullanılarak farmasötik preparat hazırlanması olanaklı hale getirilebilir.

4. Bitkisel Hazırlama Yöntemleri

  • Tentür: Maserasyon, perkolasyon veya valide edilmiş başka bir uygun yöntemle ve uygun konsantrasyonda alkol kullanılarak hazırlanan preparatlardır.
  • Bitki Çayları: Avrupa Farmakopesi’ne göre ağızdan kullanım için dekoksiyon, infüzyon veya maserasyon ile hazırlanarak kullanılan bir veya birden çok drogdan ibaret preparatlardır.
  • Tıbbi Çaylar: Günlük rahatsızlıklar olarak belirtilen şikâyetlerin iyileştirilmesinde tedavi edici değere sahip etken maddeler içeren bitki veya bitkilerin parçalarından hazırlanan hastalıklardan koruyucu, başlangıçta tedavi edici veya tedaviyi destekleyici olarak yararlanılan çaylardır.
    • İnfüzyon (Demleme): Bitki veya bitki karışımı üzerine kaynatılmış ve belli bir dereceye kadar soğutulmuş su ilave edilir, 5-10 dakika demlenir, süzülür, sıcak veya soğuk içilir. Bu yöntem bilhassa uçucu yağ ihtiva eden droglarda ve toprak üstü kısım (herba), yaprak, çiçek gibi kısımları kullanılan bitkilerde uygulanır.
    • Dekoksiyon (Kaynatma): Bitki veya bitki karışımının üzerine soğuk su ilave edilir, 5-10 dakika kaynatılır, birkaç dakika demlenir, süzülür, sıcak veya soğuk içilir. Bilhassa kök, kabuk, odun gibi sert kısımları kullanılan bitkilerde uygulanır.
    • Maserasyon (Islatma-Bekletme): Bitki veya bitki karışımının üzerine soğuk su ilave edilir, birkaç saatten bir-iki güne kadar değişen sürede oda sıcaklığında bekletilir (arada sırada çalkalamak veya karıştırmak faydalıdır), süzülür, soğuk olarak veya ısıtılarak içilir. Bilhassa keten, hatmi, ebegümeci, salep gibi müsilajlı droglarda kullanılır. Çünkü sıcaklık müsilajlı maddelerin akışkanlığını azaltarak süzülmesini güçleştirir. Ayrıca tıbbi çaya geçmesi istenmeyen etkili maddeler varsa ve bu maddeler sıcak suda daha fazla çözünüyorsa maserasyon yapmak uygundur.
  • Tıbbi Yağlar: Belli miktarda kuru drogun, belli miktarda zeytinyağı veya uygun sabit yağlar içinde iki-dört hafta kadar güneşte tutulması ve sonra süzülmesi ile elde edilen yağlardır.
  • Kokulu Yağlar: Kokulu çiçek veya bitki parçalarının belirli süreler boyunca zeytinyağı veya susam yağının içinde tutulması ve sonra süzülmesi ile elde edilir.

“Kaynak: Fitoterapi Uygulaması Kitabı”